Skłonność do
zła po grzechu Adama
Przedstawiając ogólnie
sytuację ludzkości po upadku pierwszych rodziców, Katechizm
stwierdza: "Po
tym pierwszym grzechu prawdziwa "inwazja" grzechu zalewa świat:
bratobójstwo popełnione przez Kaina na Ablu (Rdz 4, 3-t 5.); powszechne
zepsucie będące następstwem grzechu (Rdz 6, 5. 12; Rz 1, 18-32.)" (KKK
401). Rozważmy dokładniej tragiczne dziedzictwo pozostawione ludzkości
przez Adama i Ewę, któremu na imię nie tylko cierpienie i śmierć, ale też:
powszechna skłonność do popełniania grzechu.
I. Człowiek
poddany naciskowi pożądliwości
Co to jest pożądliwość?
— Skłonność
do zła
Oprócz dziedziczenia grzechu
pierworodnego, cierpienia, śmierci i niewiedzy, kolejnym następstwem
odejścia od Boga Adama i Ewy jest skłonność do zła i łatwość czynienia go. Patrząc w głębiny
swojego serca człowiek dostrzega, "że jest skłonny także do złego
i pogrążony w wielorakim złu, które nie może pochodzić od dobrego Stwórcy."
(KKK 401)
Powszechna skłonność do zła
polega na tym, że we wszystkich potomkach Adama i Ewy istnieją różnego
rodzaju pożądliwości. Wywierają one nacisk na wolną wolę, aby wybierała
to, co daje natychmiastową przyjemność, chwilową lecz szybką korzyść,
przy równoczesnym lekceważeniu dobra bliźnich czy nawet swojego –
prawdziwego i wiecznego. Rezultatem tego wewnętrznego nacisku jest często
fakt, że rozum i wola nie panują nad emocjami, nie ma harmonii w
ludzkich dążeniach. "Ustalona dzięki pierwotnej sprawiedliwości
harmonia, w której żyli (pierwsi rodzice), została zniszczona; zostało
zerwane panowanie duchowych władz duszy nad ciałem (Rdz 3, 7.)" (KKK
400)
O jakiej potrójnej pożądliwości mówi św. Jan (1 J 2,16.)
— Potrójna pożądliwość
"Święty Jan rozróżnia
trzy rodzaje pożądania, czyli pożądliwości: pożądliwość ciała, pożądliwość
oczu i pychę życia" (KKK 2514; por. 1 J 2,16.).
Ten rodzaj pożądliwości pojawił się po raz pierwszy w sercu Ewy kuszonej
przez szatana. Jego zwodzenie rozbudziło w niej nowe pragnienia, których
wcześniej nie odczuwała: silne pragnienie czegoś stworzonego, co obiecywało
rozkosz i boską wielkość, czyli pożądanie spożycia owocu z drzewa "poznania
dobra i zła". Księga Rodzaju tak opisuje pierwszą w historii ludzkiej
formę wewnętrznej pożądliwości: "Wtedy
niewiasta spostrzegła, że drzewo to ma owoce dobre do jedzenia, że jest ono
rozkoszą dla oczu i że owoce tego drzewa nadają się do zdobycia wiedzy.
Zerwała zatem z niego owoc, skosztowała i dała swemu mężowi, który był z
nią: a on zjadł." (Rdz 3,6)
Potrójna pożądliwość,
o której mówi św. Jan — czyli pożądliwość ciała, pożądliwość oczu i pycha
życia
(por. 1 J 2,16.) — poddaje człowieka
"przyjemnościom zmysłowym, pożądaniu dóbr ziemskich i afirmacji siebie wbrew
nakazom rozumu." (KKK 377). Zastanówmy się dokładniej, co to oznacza.
— Szukanie za wszelką
cenę przyjemności
Jakie zło może powstać z szukania
w życiu za wszelką cenę przyjemności?
Jednym z zagrożeń
człowieka jest to, że posiada on w sobie silne pragnienie doznawania
przyjemności zmysłowych, np. seksualnych, smakowych itp. Chociaż te
skłonności mogą odegrać pozytywną rolę, np. przyczynić się do przedłużania
rodzaju ludzkiego i do podtrzymywania życia przez jedzenie, to jednak w
wielu wypadkach doprowadzają
człowieka do różnych grzechów, np. do przekraczania szóstego przykazania
przez cudzołóstwo, gwałt, samogwałt, pornografię,
wykorzystywanie innych, nawet nieletnich.
Szukając bez umiaru
przyjemności smakowych, łatwo można niszczyć swoje zdrowie przez
nadmierne jedzenie i picie, a przy tym zapominać o głodnych ubogich.
Aby zaspokoić swoje
pragnienie przyjemności często depcze się godność drugiego człowieka,
stworzonego przez Boga na swój "obraz i podobieństwo" (por. Rdz 1,27).
Nierzadko też drugi
człowiek — który jako "obraz i podobieństwo Boże" mógłby swoim pięknem
i dobrym zachowaniem przypominać o Stwórcy i prowadzić do Niego — staje się
przedmiotem pożądania. Sam często rozbudza je w innych swoją próżnością,
przykuwaniem całej uwagi do siebie i swojego ciała, np. przez ubiór, przez
prowokacyjny sposób
zachowania się itp.
Pragnienie
przyjemności często staje się powodem lenistwa, bezczynności, zaniedbywania
obowiązków albo też bezcelowego aktywizmu, dla samego tylko doznawania
przyjemnej satysfakcji z działania.
Człowiek nieraz
dopuszcza się zła po to, by doznać przyjemności nie zaliczających się do
odczuć zmysłowych, np. dla przeżycia szatańskiej satysfakcji z powodu zemszczenia
się na kimś, podporządkowywania sobie ludzi, upokarzania ich, poniżania,
wymuszania zewnętrznych oznak poddania czy hołdu itp.
Chociaż same doznania zmysłowe
i przeżywanie przyjemności nie jest jeszcze grzechem, to jednak sposoby ich
wywoływania są często świadomymi i dobrowolnymi grzesznymi czynami.
— Pożądanie dóbr
ziemskich
Jakie zło może się zrodzić z powodu nadmiernego pożądania dóbr
ziemskich?
Po grzechu pierwszych rodziców
w człowieku istnieje silne dążenie związane z pragnieniem doznawania
przyjemnych odczuć. Jest nim żądza gromadzenia dóbr ziemskich, pożądanie
stworzeń.
— Służenie "Mamonie"
zamiast Bogu
Z powodu skażenia
ludzkiego serca świat, który swoim pięknem i porządkiem ma do Boga prowadzić
człowieka, często mu Go przysłania i odciąga od Niego. Gromadzenie pieniędzy,
powiększanie majątku sprawia człowiekowi przyjemność, daje poczucie mocy,
niezależności, potęgi. Dobra ziemskie często stają się zajmującą miejsce
Boga "Mamoną", o której mówi Jezus: "Nikt nie może dwom panom służyć. Bo
albo jednego będzie nienawidził, a drugiego będzie miłował; albo z jednym
będzie trzymał, a drugim wzgardzi. Nie możecie służyć Bogu i Mamonie." (Mt
6,24) Człowiek przestaje służyć Bogu prawdziwemu, zapomina o Nim lub spycha
go na margines życia, kiedy całą swoją aktywność sprowadza do gromadzenia dóbr
materialnych.
— Nieuczciwe dochodzenie
do bogactwa
Często dochodzenie do bogactwa dokonuje się w sposób nieuczciwy, przez kradzież,
oszustwa, wykorzystywanie innych itp. Niektórzy spodziewają się też
powiększyć swój majątek grzeszną pracą zarobkową w niedziele i święta.
Bóg, który zna te złe skłonności człowieka, przypomina mu:
"Pamiętaj, abyś dzień święty święcił" oraz: "Nie kradnij", a nawet: "Nie
pożądaj żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego" (por.
Wj 20,17).
W czym tkwi zło "afirmowania siebie wbrew nakazom rozumu" (por KKK 377)?
— Złudne formy szukania
swojej wielkości i wartości
Trzecie wspomniane przez
Katechizm bardzo poważne
zagrożenie, jakie nosi w sobie człowiek, to skłonność do afirmacji siebie
wbrew nakazom rozumu (por. KKK 377).
Niebezpieczeństwo to polega na tym, że
człowiek często usiłuje zdobyć przekonanie o swojej wartości i znaczeniu w
sposób nierozumny, np. przykuwając ludzką uwagę do siebie dziwacznym wyglądem, ubiorem, zachowaniem się, twórczością rzekomo
artystyczną itp. Kierowany próżnością człowiek trwoni nieraz swój czas i
życie na działalność, której jedynym celem jest zdobycie rozgłosu, sławy,
popularności, wzbudzenie podziwu.
Szukając w nierozumny
sposób swojej wartości, zaakceptowania swojej osoby przez innych, człowiek
zamiast spodziewanego uznania i wielkości odkrywa, że ośmiesza siebie w
oczach innych i przeżywa z tego powodu niezadowolenie z siebie. Przypomina to sytuację
po upadku pierwszych rodziców. Szatan roztoczył przed Ewą perspektywy
boskiej wielkości za cenę nieposłuszeństwa Stwórcy: "gdy
spożyjecie owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie
znali dobro i zło." (Rdz
3,5) Pokusa szatana rozbudziła w niej wewnętrzne pragnienie złudnej
wielkości i szczęścia: "Wtedy niewiasta spostrzegła, że drzewo to ma owoce
dobre do jedzenia, że jest ono rozkoszą dla oczu i że owoce tego drzewa
nadają się do zdobycia wiedzy. Zerwała zatem z niego owoc, skosztowała i
dała swemu mężowi, który był z nią: a on zjadł." (Rdz 3,6) Nierozumne
szukanie wielkości przez nieposłuszeństwo nie przyniosło, oczywiście,
spodziewanego rezultatu, co Księga Rodzaju ukazuje jako zawstydzenie
z powodu odkrycia swojej nagości: "A wtedy otworzyły się im obojgu oczy i
poznali, że są nadzy" (Rdz 3,7). Taki bywa zawsze rezultat niezgodnego
z rozumem
dążenia do wielkości.
II. Zła relacja do wszystkich i
wszystkiego rezultatem ulegania pożądliwościom
Kierowanie się pożądliwościami
zamiast rozumną miłością niszczy jedność z Bogiem, drugim człowiekiem, samym
sobą oraz całym światem. Rozważmy dokładniej to zagadnienie.
1.
Złe odniesienie
do Boga, ostatecznego celu człowieka
Jaki niekorzystny wpływ na odniesienie do Boga ma kierowanie się w życiu
egoistycznymi pożądliwościami?
—
Niszczenie
jedności z Bogiem przez człowieka
Egoistyczne skłonności
pobudzają człowieka do niewłaściwego odnoszenia się do Boga, a także
do łatwego rezygnowania z wiecznego zbawienia, które jest jego celem
ostatecznym. "Wzbraniając się często uznawać Boga za swój początek,
burzy należyty stosunek do swego celu ostatecznego (...)" (KKK 401).
Często, szukając
przyjemności, człowiek odwraca się od Boga i zwraca się do stworzeń w
nadziei, że one zaspokoją wszystkie jego najgłębsze pragnienia. Z łatwością
zapomina On o Bogu, gdyż nie ma w nim prawdziwej miłości do Niego.
Naruszanie właściwej
relacji do Boga ujawnia się przede wszystkim w przekraczaniu największego
przykazania miłości i trzech pierwszych przykazań Dekalogu. I tak,
zupełnie zapominany lub odsuwany na margines życia Bóg nie jest kochany
z
całego serca, z całej duszy, ze wszystkich sił (Pwt 6,5).
Człowiek nie uznaje Boga za jedynego Pana — czego wymaga pierwsze
przykazanie Dekalogu — i często podąża za bożkami: "cudzymi bogami". Przekracza
też drugie przykazanie Boże, odnosząc się z
lekceważeniem do imienia Bożego i do wszystkiego, co święte. Obojętność na
Boga przejawia się też w tym, że — lekceważąc trzecie przykazanie
Dekalogu — człowiek nie chce Mu poświęcić nawet jednego dnia w tygodniu.
Jakie nastawienie do swojego celu ostatecznego ma człowiek kierujący się
w życiu egoistycznymi pożądliwościami?
—
Rezygnowanie z wiecznego zbawienia
Po grzechu Adama w człowieku istnieje
łatwość porzucania swojego prawdziwego i wiecznego dobra na korzyść
krótkotrwałych i przemijających przyjemności. Potrafi on zrezygnować z
wiecznego szczęścia, ze swojego zbawienia z taką łatwością, z jaką Ezaw za
miskę soczewicy wyrzekł się na rzecz Jakuba błogosławieństwa ojca i
przywileju pierworodztwa (por.
Rdz 25,34).
2.
Zła relacja do
drugiego człowieka
Uleganie złym skłonnościom
zaburza nie tylko relację do Boga, lecz również narusza jedność z drugim
człowiekiem, gdyż niszczy miłość do niego. Rozważymy obecnie to zagadnienie.
Jaki zły wpływ na relację między mężczyzną i kobietą ma uleganie
egoistycznym pożądliwościom?
—
Jedność mężczyzny i kobiety poddana napięciom
Idąc za swymi
wewnętrznymi złymi impulsami oraz ulegając pokusom szatana człowiek często niewłaściwie postępuje z innymi ludźmi.
Szczególnie została naruszona więź między mężczyzną i kobietą,
istotami stworzonymi po to, by budować wspólnoty małżeńskie i rodzinne. O
tej smutnej prawdzie świadczy ogromna ilość rozwodów. Miłość, która powinna
tworzyć więź między mężczyzną i kobietą, często ulega zniszczeniu, gdyż
człowiek nie chce przezwyciężać trudności i idzie za swoimi egoistycznymi
skłonnościami.
Katechizm w
następujący sposób wyraża niebezpieczeństwa, na jakie po grzechu Adama
narażona jest często więź między mężczyzną i kobietą: "jedność mężczyzny i kobiety
została poddana napięciom (Rdz 3, 11-13.); ich relacje będą naznaczone
pożądaniem i chęcią panowania (Rdz 3, 16.)." (KKK 400).
Grzech doprowadził do
zniszczenia harmonijnej jedności między Ewą i Adamem, który po grzechu nie
bronił swojej towarzyszki, lecz zrzucił na nią odpowiedzialność za swój
grzeszny świadomy i dobrowolny wybór. Usprawiedliwiał siebie przed Bogiem
kosztem drugiej osoby. "Niewiasta, którą postawiłeś przy mnie, dała mi owoc
z tego drzewa i zjadłem." (Rdz 3,12). W słowach Adama można wyczuć także
pretensje i jakby obwinianie Boga za to, że dał mu taką towarzyszkę, która
doprowadziła go do grzechu i wszystkich jego następstw.
Jaki wpływ na jedność małżeńską ma uleganie pożądliwościom?
—
Zagrożona jedność małżeńska
Uleganie powstałym po
grzechu Adama pożądliwościom w wielu wypadkach doprowadza do osłabienia
więzów małżeńskich, rodzinnych lub do całkowitego rozpadu związku
małżeńskiego. Dzieje się tak z
powodu grzechu cudzołóstwa lub poddawaniu się zakazanemu przez dziewiąte
przykazanie "pożądaniu żony bliźniego swego" (por.
Wj 20,17). Jeden i drugi grzech
osłabia więź ze współmałżonkiem.
Dlaczego egoistyczne skłonności niszczą dobre relacje rodzinne?
—
Zagrożone więzy rodzinne
Po grzechu Adama,
wskutek ulegania egoistycznym skłonnościom, zagrożona jest nie tylko więź
między mężczyzną i kobietą, ale też wszystkie relacje w rodzinie, zwłaszcza
między rodzicami i dziećmi. Czwarte przykazanie Boże zwraca uwagę na to
niebezpieczeństwo i zobowiązuje dzieci do szacunku wobec ojca i matki, a ich
— do spełniania wobec potomstwa wszystkich zobowiązań, jakie nakłada na nich
miłość rodzicielska.
Jakie krzywdzące bliźnich działania mogą się pojawić wskutek kierowania
się egoistycznymi pożądliwościami?
—
Krzywdzenie bliźnich
Jeśli człowiek podda
się zrodzonym w nim przez grzech pierwszych rodziców egoistycznym
pożądaniom, zniszczy w sobie miłość do bliźnich i zastąpi ją obojętnością na
ich los albo jawną nienawiścią i wrogością do nich, agresją,
wykorzystywaniem ich. Ta nienawiść ujawni się w przekraczaniu przykazań
Bożych, stojących na straży miłości do bliźniego. I tak, kierując się
nienawiścią, zacznie zabijać, cudzołożyć, kłamać, oskarżać fałszywie, kraść,
krzywdzić, zapłonie żądzą posiadania wszystkich dóbr, które należą do bliźniego.
3.
Niewłaściwe
odniesienie człowieka do samego siebie
Oprócz naruszenia jedności z
Bogiem i drugim człowiekiem innym skutkiem rezygnacji z miłości i poddania
się pod władzę pożądliwości jest złe odniesienie się człowieka do samego
siebie.
Dlaczego poddawanie się pożądliwościom nie jest miłością do siebie
samego, lecz egoizmem?
—
Egoizm zamiast miłości do samego siebie
Po grzechu Adama
pożądliwości pobudzają człowieka do niewłaściwego odnoszenia się do siebie
samego, skłaniają go do działań, które z pozoru mają na uwadze jego dobro.
To jednak tylko pozór, gdyż w rzeczywistości nie pobudzają do zdobywania
trwałego dobra, lecz do szukania przyjemnych doznań, które ze względu na
swoją naturę zawsze przemijają, a tym samym nie mogą być zachowane na
wieczność.
Uleganie pożądliwością
nie jest zatem miłością do siebie, lecz krzywdzeniem siebie. Człowiek
prawdziwie kocha siebie wtedy, kiedy w życiu nie kieruje się egoistycznymi
skłonnościami, lecz kiedy przeciwstawia się im i kocha Boga i bliźniego
prawdziwą i bezinteresowną miłością.
Do jakiego zniewolenia prowadzi uleganie pożądliwościom?
— "Król stworzeń"
oddający się w niewolę
Ulegając pożądliwościom
człowiek krzywdzi siebie między innymi przez to, że staje się ich
niewolnikiem, tracącym stopniowo panowanie nad sobą. Do tego zaś panowania został on powołany przez Boga. Przypomina tę
prawdę Katechizm, kiedy mówi o pierwszych rodzicach
przed upadkiem, będących w pełni panami siebie i świata. "Władanie" światem,
które Bóg od początku powierzył człowiekowi urzeczywistniało się przede
wszystkim w samym człowieku jako panowanie nad sobą. Człowiek był
nieskazitelny i uporządkowany w swoim bycie, ponieważ był wolny od potrójnej
pożądliwości (Por. 1 J 2, 16.), która poddaje go przyjemnościom zmysłowym,
pożądaniu dóbr ziemskich i afirmacji siebie wbrew nakazom rozumu." (KKK 377)
Jakie cierpienie powstaje wskutek kierowania się w życiu
pożądliwościami?
—
Powiększanie cierpienia swojego i bliźnich z powodu ulegania pożądliwościom
Kiedy człowiek idzie
za swoimi pożądliwymi impulsami, staje się ich niewolnikiem i równocześnie powiększa
cierpienie swoje oraz bliźnich. Tak się dzieje np. wtedy, gdy ktoś za
wszelką cenę usiłuje zaspokoić swoje pragnienie bogactwa, władzy, wzbudzania
podziwu, doznawania przyjemności seksualnych itp. Sam dochodzi do
znudzenia się wszystkim, niszczy w sobie zdolność cieszenia się czymkolwiek,
a ponadto bardzo często unieszczęśliwia jeszcze swoich bliźnich.
4.
Nieuporządkowane
odniesienie do wszystkich stworzeń
Oprócz naruszenia jedności z
Bogiem, drugim człowiekiem i samym sobą jeszcze jeden zły skutek wywołuje
kierowanie się pożądliwościami zamiast rozumną miłością. Skutkiem tym jest
zniszczenie harmonii między człowiekiem a światem.
Dlaczego ulega zachwianiu harmonia między światem a człowiekiem, kiedy
kieruje się on pożądliwościami?
—
Dewastowanie świata przez człowieka
Bardzo często uleganie
pożądliwym egoistycznym pragnieniom niszczy harmonię między człowiekiem a
wszystkimi stworzeniami, które traktuje on w niewłaściwy sposób. Ujawnia się
to między innymi w tym, że dewastuje on przyrodę, w sposób
egoistyczny ją eksploatuje, przez co narusza ustanowioną przez Stwórcę
harmonię i przyczynia się do powstawania różnych kataklizmów.
—
Brak harmonii
między człowiekiem a światem
Wskutek grzechu Adama i egocentrycznych działań
człowieka została "zerwana harmonia ze
stworzeniem; stworzenie widzialne stało się wrogie i obce człowiekowi
(Rdz 3, 17. 19). Z powodu człowieka stworzenie "zostało poddane
marności" (Rz 8, 20)." (KKK 400).
III. Postawa wobec pożądliwości
Dlaczego powinniśmy jak najlepiej poznać swoje złe skłonności?
— Potrzeba
poznania swoich wewnętrznych zagrożeń
Każdy człowiek
przychodzi na świat z naturą zranioną przez grzech pierwszych rodziców:
otrzymuje ją w takim stanie, w jakim znalazła się ona po ich grzechu, czyli
bez daru harmonii wewnętrznej. Kościół uczy, że jest to natura podlegająca
pożądliwości, która nie znajduje się poza człowiekiem, lecz w nim samym.
Nosi on więc w samym sobie coś w rodzaju utajonej choroby, która w każdej
chwili może się ujawnić i doprowadzić do ruiny zdrowie duchowe człowieka.
Nie trzeba się bać
jasnego poznania swoich wewnętrznych zagrożeń, czyli swoich egoistycznych
skłonności. Nie należy też ich uważać za grzech, gdyż są jedynie skłonnością,
mogącą do grzechu doprowadzić. Jak dobre rozpoznanie choroby stwarza szansę
jej usunięcia, tak też poznanie swoich skłonności do zła pozwala na
skuteczne opieranie się im, rodzi czujność wobec nich i skłania do szukania
umocnienia Bożego przez łaskę.
Jakie dobro powstaje dzięki przeciwstawianiu się swoim pożądliwościom?
— Umacnianie miłości
przez nieuleganie pożądliwościom
Nauka o skutkach
grzechu pierworodnego przypomina nam konieczność uświadamiania sobie
tkwiących w naszym wnętrzu zagrożeń. Znajdują się one nie tylko w złym
otoczeniu, lecz w nas samych, przez co nie potrafimy od nich tak odizolować
się i uciec, jak
ucieka się od złego i gorszącego środowiska.
Każdemu z nas
pozostaje tylko uświadomienie sobie swojej sytuacji i przeciwstawianie się
tkwiącym we własnym wnętrzu egoistycznym pożądliwościom.
Dzięki opieraniu się im rozwija
się w nas cierpliwość, wytrwała miłość. Ofiarowana Bogu walka wewnętrzna
przynosi również umocnienie innym ludziom, w podobny jak my sposób
dotkniętym skutkami grzechu Adama.
Dlaczego opieranie się pożądliwościom przyczynia się do zdobywania
zasług na wieczność?
—
Powiększanie zasług przez opieranie się złym skłonnościom
Pozytywną
stroną istnienia w człowieku pożądliwości jest to, że pozwalają
zdobywać zasługi dla życia wiecznego. Same pożądliwości nie są grzechem, lecz skłonnością do niego. Kiedy przeciwstawiamy się im,
wzrasta nasza bezinteresowna miłość, co powiększa na wieczność nasze
podobieństwo do Boga-Miłości.
Jak można znaleźć umocnienie konieczne do przeciwstawiania się pożądliwościom?
— Szukanie umocnienia w
walce ze złymi skłonnościami
Aby mieć siły
do stałego przeciwstawiania się złym skłonnościom, konieczna jest pomoc łaski.
Należy jej szukać na modlitwie i w sakramentalnych spotkaniach z Bogiem.
Wielką pomoc w opieraniu się pożądliwościom stanowi częste, w miarę
możliwości codzienne rozważanie słowa Bożego zawartego w Piśmie św. oraz
czytanie pożytecznej lektury duchowej, która nie tylko karmi rozum, lecz
pobudza nas do dobrych czynów, do wypełniania woli Bożej.
W jaki sposób
pożądliwości mogą być osłabiane lub rozbudzane?
—
Osłabianie
pożądliwości
Tkwiące w człowieku z
powodu upadku Adama pożądliwości mogą być albo osłabiane, albo wzmacniane.
Ulegają one przynajmniej częściowemu osłabieniu, kiedy nie szuka się bodźców
rozbudzających je, np. pobudzających wyobraźnię złych książek, filmów,
niewłaściwych reklam itp., umacniają się natomiast, gdy ktoś tego
wszystkiego celowo szuka i poddaje się wpływowi tych czynników. Przyczynia
się do osłabienia egoistycznych pożądliwości karmienie się dobrą literaturą, rozwijanie
szlachetnych pragnień, zajęcie czasu pożytecznymi dla innych sprawami,
modlitwą, rozważaniem prawa Bożego itp.
